Ngilh lah lungdeih – I ~By: Kei'min Pau Ngaihte

Vai haamsang a hita a, kuapeuh in sepna ban zom di'n lou lam a manoh khin vekta uhi. Khosung a dai zikzik a, gamta dia kisa bawng hon pai noinoi lak a bawng-long ging lengleng, ak khuang ngelngel leh kholak a naupang kimawlte' kikou thawm loungal thawm a kiza kei hi. Kiginni ahi a, kei leng skul kailouhni ahih toh loukuan ding lungsim in ka nei hi. Kuan khe dia ka kisak laitak in pangkhang a taangzom a tuang akpi vom khat gawl heek zen in hong khuang doldol mawk hi. Ngeina dan in aktal pen a khuang dia siam himahleh akpi a khuang chiang in bel a lu in a ngat na lam a zawl-gai om nuam ahi chih Upate'  thugousiah ana hi hi. A lu in khanglam a nga a, "Huai akpi va hawl khe dih Siam, dik kha kei ve aw..." chi a ka Pu'n hon sawl ziak in ka va hawlkhia hi.

Deck-tape a Muana Ngaihte' late ngaih deuh a ka khah khit in Pute' lou a kuan di kihi nave'n chi in awl in ka kisa hi. A ma nitak a ka gensa bang un Lunkim' man hun di hungaih kawm ka hi lim hi. A inn uh kholai a om ahihman in ke'n leng singpi dawn kawm in ka tawn suk hi. Ka tun in Lunkim bel kuang hem khin, innsung nna teng zoukhin phet hih tuak sim hi. A sungte ahihleh vaikuan khin vekta ua, amah pen nautum ahih toh sing-le-tui poimoh bangbang kaikhawm a inn-ngak dia a koih uh ahi hi. A tuiseng sung ah nahtang nah a kitun ka anntun a guang a, ka tuithawl um gah zol kelkel a guan zoh in a heipi golhlut in gamlak lam ka manoh suk ta uhi.

Lunkimte'n bel bawngpi nou nei thak a neih ziak un singpi puang a nei sek uhi. Tua ziak kia hilou in, a inn uh khosung adia mun laizang ahihman in akhat-akhat vatung thithe uhi. Amau leng a kamsiam ua, taangnel ua, innkuan khosak kithadom tak ahihman un kuapeuh in a zal uh kizou hi. Phetlou in zin-le-leng tawlngalou in nei den sim zou mawk uhi. Kei leng Lamka a Class XII zou khin, innkuan khosa haksat ziak a maban sutzop ding lemtang lou ahihman a ka Pute' Khua a Skulpu nna sem in kum bul apat ka va om hi. Lunkim pen tanu hawmthoh, Unau thum lak a nautum, khosung a nungak melhoih leh fel a kigen khat ahi a, khokim-khokiang ah amah theiloute nangawn in a min bek a thei mawk uhi. Ka sepna ka ut pen leh ka tup pen hikei mahleh nuam ka sa a, khaloh tam ka lak louh hang in lungkim tak in ka om thei thou hi. I siamna, i neih-le-lam in hiai tan kan hon tunzou nailou ahi chih dan a I ngaihtuah leh lungkim tak in hinkhua a zat theih hi.

Pute' khua a om, pute' inn a om chih mahtak tuh nuam ka sa vanglak hi. Huangvulh-ganta a hoih neih ua, huanhai a zalbawl ua, meh lim kine in gilkial vungvung in ki-omlou hi. Ka Pi ngial in hon duat a, hon duhsak luat ziak in ka Pute' theihlouh in aktui peuh hon kan sak sek hi. Ka om tung in bel chimhuai ka sa petmah. Gari, electric, T.V, newspaper nasan omlouhna na khua a hun zat ding ka ngaihtuah chiang in haksa ka sa petmah hi. Bangchi a hun zang bei uh a maizen de aw chih khawng ka ngaihtuah mawkmawk hi. A lehlam ah hinkhua adia lam thak hon kawkmuhtu le hithei, mahni kisinna leng hi himhim di hiven chi in ka kithathousak zel hi. Ka Pute' hon huai dan leh deihsakna thupi mahleh Lamka a chimlou hial a sungkuante, lawmte toh omdante ngaihtuahna in ka hun masa lam tuh ka zang bei hi.

Kha khat khawng ka om nung in ke'n leng Skul a ka seppih mah Lalpu ka lawm bawl hi. Lalpu in leng hon ngaina ahi chih ka thei a, hun tomchik sung in ka kinel pah thei uhi. Khosung nuam hunlel, inn 60-70 khawng khosakna khua ahi a, miteng ka theihma in kho mipite'n hon thei vek khin uhi. Aneu-alian in "Sir Siam" hon chi vek mawk uh ahihman in va kimikhual sak a hi dundun a om pen hithei nawnlou khat suak hi. A mite'n hon khotual ngaih uh ahi a, ke'n leng mi' min theih sawm in Lalpu ka dong zel hi. Skul kai tawp chiang in Lalpu toh dainawl ah Thuklu khuahkham ding pua in ka vaipawt zel uhi. Khen chiang in naupangte kimakaihsak in gamlak ah theigah ka lou zel ua, khen chia'n luidung ah ai-kua peuh ka sawk sek uhi.

Ke'n leng khosung a inntek deuh a om theihna dia tangvalte toh kimaingal a kithuah poimoh eive chih k'on phawk a. Huai apat in nitaklam chiang a field a football, volleyball kimawlte' lak ah ka vakihel zel hi. Hon lawmbawl pah thei pawl om mahleh hon etdan diklou ka chih theih pawl tangval bangzah hiam a om thou uhi. Skul kai di hi in kimawl di hileng, paisuk-paitouh teng a tui tawi hiam, innkong tual a sing-ekh hiam buhhak a buhhum leh malta ana phou sek nungak  khat ka mu zel hi. A melsiat louh toh, taima ka sa a, Lalpu kiang a min ka kan leh Lunkim ahi hon chi hi. Saptuam lam leng kidaangkoih tuanlou in, nitak chiang in lazilna ah ka kihel zel a, lazil tawp chia'n lawmte zui in nungak ka hel humhum zel uhi. Lunkim in leng la hong zil zel a, khat veivei amah zui lut in, khen chi'ah midang' inn ah, hiai dan in ka pawt sek uhi. Lamka a lawmta 2/3 toh gari a kikhoh taltal a nungak hel dia kuan sang in hichi dan a vualnopna a nungak hel a pawt khawm pen nuam ka sa zaw hi.

Khua bangzah hiam toh Bial khat in a om khawm ua, khatvei Bial ah Tuailai Khawmpi a om dek hi. Kei leng ka tel patna di ahih toh ka kilawp petmah hi, nitak teng in lazilna ah ka tel sek hi. Nitak khat lazil tawp in Lunkim in hon houpih guih a, lawmte bang a kikou ek hial uhi. Amah lah zum, ei le zu sim, lah kipak si. Huchi'n, ama’n nuamsa lou ahi ngei dia, a pam ah a pai phei hi. Ke'n leng kisuanglah kawm, lah hunlem a la ut sim in ka vanungdelh a, "Bang chi sim e Kim, non houpih zenzen a?" ka chi hi. Ama'n leng lungsim siangtak in, "USiam, khuamial lua a, hohna di dang na nei na a n'on kha man diam?" hon chih ka zak in ka tawmmang phial! Leh lam en a guk nuih vevu in lawmte' kiang Lunkim ka vakha di chih ka hilh hi. Pau tam lou in ka kiton bulbul ua, bangmahlou kal in a Innkong uh ka tung uhi. Kik dia ka kisak leh "Ka kipak lua USiam, hong lut himhim in, tui bek hong dawn ve, lasakna na dangtak law di ahi" chi in hon khou hi. "Lawmte'n hon ngaklah unteh, nidang chiah himai heh aw Kim" ka chih leh "Na lawmte'n le mundang ah hon chiak santa unteh, Ngaihvungte' inn khawng ah..." hon chi hi. Ke'n le hichi hial ahihleh chi in ka zui lut ta hi. Zin mikhual khat a nei ua, lengla kuamah a omkei vanglak hi. Lalpu bek sam kha leng hoih di hiven chi kawm in kei kia meipang ah ka tu khenkhuan hi. A Nu a kamsiam mahmah a, nidang a ka Nute toh a hunluite uh hon pholhkhia a, nuam tuan ka sa petmah. A pau dan apan in hon ngaina ahihlam a haih vual kei hi. Lunkim' Pa pen Saptuam ah panna nei tham mahleh, sabeng hat ahi a, a khin dang teng uh sahou tuul a kikhai dim metmot mai hi. Singpi dawn, houlim kawm in ka tu zek lai a, Lunkim taimak dan leh nu-le-pa a zah siam dan a gamtat leh mit hah ah ka vamuh beh hi. Bangtan hiam nung in pai ka sawm a, huchi'n Lunkim in a kelkong tan uh hong kha hi. "Ka kipak lua USiam, hong hoh zelzel in aw, zingchi'a lazil nawn di ihi" hon chih zoh in mangpha khak in ka pai hi. Khawmpi dek ziak leng hilou tuanlou in, nungak-tangval kuapeuh lapawl zil kitha-it petmahhi. Lazil tawp chi'a mi' inn a pawt sawn pen sang in lazilna a chih simsim khat toh kimelh tuah gaugau mah nuam kana sa zaw hi. Lawmte taisan a Lunkimte' innlam vadelh zel di ut mahleng mikhual hihna toh nuam ka sa chiah kei a, utlouh ziak hilou in Lunkim va khak di bangzah vei hiam tak ka taan loh hi. Ahi a lah, amah nungchang leh kampaute'n ka lungtang hon lazaw ahihman in ka zuih khaklouh ka kisik hun a tam mahmah. Va zui hial leng le ka lungsim a om teng va gen khe ngam di bel ka hi sam kei.

Hun hong bei tou a, khawmpi hun di hong tung petmah ta hi. Saptuam Upa thum in hon makaih ua,  khosung tuailaite tuh Bial Khawmpi zang di'n kikuan siausiau hi. Khua apat nikhat lam ahi a, nuamsa tak a la khawng sa, lampi a kizui deudeu a ka pai lai un theihlouh kal in ni ana sun man hi. Ka anntun chiat uh phel in sun-ann ka ne nainai ua, ke'n bel mehpok hing zilzial toh ne ding lai Lunkim' duhsakna leh siamna ziak in meh kan toh Sakhi hou ka nek khak loh hi. Sunnung in ka kipan khe nawn ua, tap-phou nisa khauhtak nuai a lam tou a pai ahihman in ka bah sim hi. Chih simsimte' mai a bah a khawl ding zumhuai ka sa a, chiangkhun toh pang in ka paisuan teitei hi.

Bangtan hiam ka pai nung un, ka nunglam a paite'n hon phanon kei mawk uhi.Ke'n leng lamdang sa in kana ngak bawl a. Khiang sing liim a ka rucksack(ruksai) bag kham zen a ka lup eu-au lai in lawmte'n kuahiam khat hon zawng tou uhi. Kintak a bang thu amai chi a ka vadelh suk pah leh Lunkim ana hi maimah hi! Amah bel Nisa kham a puk ana hi a, a guk in kana patau sim a, ka lungsim kimkhat bang si dedu hial in ka thei hi. Kingai le hilou, mi' muh a pasal zoulou pi a va om di ka lau zel a, a thu omdan Lalpu kiang ka kan hi. Lunghimoh huai lou, a tawldam leh hong pha mai ding ahihdan hon hilh a, ka lung a nuam tuan mahmah. Tangvalte Lunkim kipuak khel a ka pai sung un amah leng hong halh thei a, khawmpi neihna ding khua leng ka tung pah ngal uhi. Biakinn ah singpi toh Saptuamte'n a hon vaidawn ua, kho tuamtuam apat Khawmpi zang dia paikhawm tuailai tampi petmah kipha hi. Khotual Tuailaite'n zin hon hawm ua, kei leng khodang tangval nih toh ka zintung khawm kha hi.

Nitak kikhopna ah Lunkim ka zon bawl a, Biakinn sung ah ka mit a vial taitai mai hi. Ka muh zohlouh tak in a zintunna zonkhiak ding lungsim in ka neita hi. Thutak manpha taktak kigente ka bil ah a lut kei a, Lunkim awlmohna in ka lungsim a luah zaw tlat. Kikhop tawp in Lalpu toh a lawmnu Ngaihvung ka ngak ua, a tunna ka dot uleh Lunkim toh tungkhawm kha uh ana hi a, ka zui pah uhi. Inntekte' inn ka tun un Lunkim tukhe zoulou di ka sak leh meikiang ah ana tu a, a muh a nuam tel mai. Khosung tangval hunkhop toh leng ka vakisukha ua, zindou siam uh kasa a, hon mikhual bawl hetkei vanglak uhi. Khual khua a om himahleh Lunkim in tapkuang nuse lou a lenglate lungkim tak a koih a sawm pen thupi ka sa a, ka lungsim hon la zou mahmah hi. Thu tuamtuam gen a ka houlim khit un ka pai uhi. Lunkimte lawmta in hong kha ua, suna a buaisiat laia amah enkai tangval tampi himahleh kei kiang khelkhel ah kipak petmah ahihdan Innka tau apat hon gen hi. Lalpu toh kisawk tuah zauh in ka ki-entuah ua, mangpha kikhak zoh in ka tunna lam chiat uah ka pai uhi. A melhoih toh fel sa mai hi nawnlou in, ka theihlouh kal a ana ngailua houh ka hi diam? Khen chiang in Lalpu kiang hichi'n ka gen sek, "Lawm, Lunkim omdan ka et et chi'a ka mit leh ka lungsim hon zou lua sa hiveng aw. Nang amah toh khua khat a khangkhia na hihchia'n bangtan hiam bek gen beh di nei di hive teh aw...". Lalpu bel mi pau tam ahi kei a, ama'n le khosung a nungak etton tham a sak pente' laka a khat ahihdan hon hilh hi. Tu'n ngaihzawng a nei hia neilou chih pen thei chet kei mahleh nidang a mikhual khawng leh khosung tangval kuakua hiam toh kingai kha ngei ahi chi hi. "Na chih taktak le tuh panlak theih dan i ngaihtuah kei dia...himahleh, ei lak a tangval khenkhat toh i kingeu-et a ngai zenhouh diam maw..." chi in nui nanalh hi. Mikhual ka hi a, nungak khat ziak a tangval khenkhat toh kilemloupi a om di chih ka ngaihtuah lel in leng ka ngap kei lua hi. A lehlam ah Khatnu deihta lawtel kana hi khinzel hi.

"Lia aw na vang lah ngai ing,

Dougal khuaibang lang ding hi e;

Sen sanggah in gawlbang ka dou zuam lou e".

Ni nih pumlum lam tuamtuam a tuailaite ka kitaiteh zoh un Khawmpi bei ahi ta hi. Salam leh Khalam tai tak a Khawmpi zangzou mahni khua chiat zuan a chiah kik uh a hunta hi. Nitak masa hong kikhawm zoukei mahleh hundang teng ah Lunkim leng a hong tel a, nuam tuan ka sa petmah. Lampi a ka paina uah amah toh kizom a pai ding ka ut sese a, ka kal ua midang hong pai khak chiang bang in ka guk heh law mawk hi. Itna a sang zoh peuh leh thikthusiatna leng sang zel mah zaw hi'nteh. Lapawlpi leh kidemna tuamtuam a kipahman ka sangte uh toh ka kik ua, nitaklam in Khua ka tung uhi. Khomual ah khomipi'n hong dawn ua, lamtawn a Lunkim toh hun zang khawm bang tuk ka hihman in nuam ka sa petmah hi. Kisil khin in Lalpu ka sam a, nitak chiang a Lunkim piak ding laithon gelh ka sawm hi. Ngaihzawng nei ngeilou chih mahtak tuh ka zei kei khopmai. Lapau hiam banglam hiamte hih ngeingai siamlou ka hihman in gelh suk muatmuat a piak mai ding, a point tak a gen khak nak leh ka chi hi. Himahleh, kei' sang in Lalpu a pilvang zaw a, hichi thethu lou deuh a hih di dan hon genpih hi. Huai nitak a laithon piak ding ka thulh a, hun lemtang dang masa ngak dia hilh in ka om hi. Khawmpi hohte vaidawnna kikhop ah ka kikhawm ua, lapawlte sa in kipahmante pulakna kinei hi. Hichi bang ka tuah patna ahih ziak in nuam ka sa veve hi. Amah kiang a ka ngaihna thu gen ngeilou, ama'n leng hichi bang thu hon gen ngeilou himahleh ka nih un kihawlou leh kideihta tuah ka hi zenhouh uhi. Mei-am leh singkhuah om sa hinapi, mei toh a kipan masa di zaw sam ka omkei ua ahi.

Lunkim toh Ngaihvung bel neu apat lawmta kithuah thei mahmah ahi uhi. Amau toh Lalpu leng kimaingal sa ahi ua, panlak haksatna omlou chih ding a himai hi. Ka lawmte tuak uh tungtawn in ka kideihtak thu uh ka kihilh tuah uhi. Kal khat zoh Ningani nitak khat Tuailai kikhop ahi a, huai nitak in kou leng ngeina dan in ka kikhawm uhi. Kikhop tawp chianga lawmte toh pawt di ngaihtuah phalou in Lunkimte' inn a hoh ding kia lungsim in ka nei hi. Kikhop tawp in Biakinn kong ah Lalpu toh Lunkim ka ngak uhi. A khut a Bible toh Labu tawi in, a puanten, khedap sang bun in, a dek a sam tum vitvet in hong kisawi phei ngiahngiah hi.

"Tuanglam ka machiang a kuata' vondeih Lianu na hiam?

Maimit ka taina na duang etlawm,

Na gimsi ka siang ah theng moh e"

A inn uah ka zui lut ua, khosung tangval hunkhop leh mikhual bangzah hiam leng ana om uhi. A Ute bel lougiak ahi ua, a mel uh thei mahleng ka kithuah tam kha naikei uhi. A kikhek zoh in Lunkim in meikiang lam hon naih a, lenglate hoih taktak in houpih hi. Singpi hon awm a, kuamah khentuam nei hetlou in a lenglate hon koih hi. A Nu'n bel pau tam lou in buk tep kawm in mui in khau a kheek daldal hi. A Pa leng pialkhang ah chiing naang leem in a tu a, a zabeel pet viuveu lel hi. Bang di a chih ka dot leh pheek phan sawm, a naang di tawm ahih dan hon hilh hi. Mahni buai in ka buai chiat ua, kuamah ka kibuaipih man kei uhi. Sawtlou nung in mikhual tangvalte a paipah ua, kou bel Lalpu toh pai hak pen hih tum in ka tulai uhi. A Nu'n khau a kheek zoh in sawtlou hong houlimpih a, kamsiam tak a hoh zel dia hon gen zoh in a Pa toh hon lupsan uhi. Mi' nute a lup hial tak un pai hak ka kisa ua, dinkhiak ka sawm chiang un Lunkim in hon khou zel hi. Banah, khotual lenglate leng pai sawm nailou uh ahihman in ka tawmngai ua, ka tu nilouh uhi. A tawp in ka khing zou ua, ak masa bang khuang hialta chi in ka paita uhi.

Lunkim in a kelkong tan uh hong kha a, siam deuh leng tuh huai hun ah ka ut teng ka sal khe tham ding. Himahleh, ke'n ka gen ngamlouh ziak in Lalpu in hon gen sak a, kei bel a paam lam uah mi' huandaai zul ah kana ding hi. A sakhau a banghiam guanglut a ka muh ziak in bang thu toh kikhen uh ahia chih thei nuam tetet in Lalpu ka naih pah hi. "Bangmah gen tam kei ve aw. Na gen dan in bel ka gen a, lai khat hon pia hive'n, i sim phot himhim kei dia..." hon chi a, kholak ah torchlight toh pang zen in laithon ka hong ta uhi. Ke'n pe masa di ka chih himahleh ama'n hon piak masak zawk ziak in kipahna khat ka nei mawk hi. Bang thu gelh a maizen a chi a ka phel uleh laipek thum dim tak ana kigelh metmot hi. Khawmpi hoh laia ka buaipih khak leh ka awlmoh ziak in kipahthu a velvel in a gen a, kisuanlah huai ka sa zozen hi. Khawmpi hun sung in mimal tak in kithuahkhawm kha kei mah le ung ama'n leng ka om ziak a nuam a sak dan a gen hi. Paukam zat pilvang ka sa a, huai tan ka sim khit tan in leng ka lungkim zou phial hi. A ban ka sim suk zel ua, a tawp lam in ama'n leng ka itna hon pomsak thu a gelh a, Lalpu toh ka ki-entuah ua, nui heuhau in ka kichibai ekmawk uhi. Ka om tung apat ama'n le ana en toutou ahihdan a gen a, maban a pilvang tak leh ginom tak a om ding hon chiam hi.

Kipak petmah in Inn ka pai a, ka Pute ana ihmu khin vek uhi. Lupna tung ah kipah luat ziak in bangbang hiam ngaihtuah in ka ihmu thei zok kei hi.Ke'n bel mi muang kha pahpah mah ka hi a, tua leng ka Lawmpa toh Lunkim kalungsim teng a muang ka hi khin hi. Lengla a hauh theih dante, a kamsiam dan leh a houpih nop dante'n ka lungsim hon kam phing a, ban ah, kei mikhual pen ahon deih zenzen pen in melthak pakta mi ahi de aw chih peuh hon ngaihtuah sak hi. Ka gen khak kisik ka hikei a, kingaita, 'relationship' taktak pan dia ka kingaihtuah chiang in pilvanna di thil tampi om hitah e chih ka khonung phawk ziak a hilel hi. Itlou bel ka hi kei, ngaih luat ziak a mi toh kal kisiat ding kiveng kawm a, khaugui a awk kha thei niin teng hah ding ka ut ziak ahi. Lalpu' gen teng dik di'n ka koih a, muanlouhna neilou in ka kilungmuan a, ihmut limtak in ka ihmu hithit ta hi.

Se leh-pha leh tu in bel nungak nei khat ka hi tei ta hi. Khota neuchik khat a omkhawm a kihihman in thu-le-la khatpeuh a om chiang in khotaw apat khokhung tan a deng suak pahpah hi. Kei leng mikhual ka hihtoh khualgam a ngaihzawng neih mawk pen ka kisiamtan kholkei hi. Ka kisit luat na lam ah ka kingaih uh leng a hithei tan a mi theihsak louh ka tum uhi. Ama'n a Nute' phalna la masa a hon dawng himahleh ke'n bel ka nu-le-pate gen tak louh, ka Pute kuamah ka hilh ngam naikei hi. Niteng a amah toh kithuah a hunzat kan a nuam ka sak a om nawnkei. Amah inn-ngak dia a zat uh ahihman in sunma a hohna a neih lehleng sunnung inn ah a om a, skul kai tawp teng in a inn uh ka tung gige hi. Nitak teng in mundang hoh sawmlou in amau' Inn mah ka zuan zel hi. Khota a thu khat ngei tuh ni tamlou sung in aneu-alian in ka thu uh hon theita uhi. Kou leng kingai ka hihman un poisa lou in gamlak a singpuakna khawng ah sing sat kawm in ka vazui sek hi. Khonawl ah lui a om a, gova pum a kibawl thuithei in tui a dim a, a tuiseng in a paw zel hi. Puansawpna ding in leng huai lui mah naih a ngai a, mun teng ah ka kivialzuih duldul sek uhi. Kingai petmah chih ding a himai. Koi peuh ah bangteng hih in om mahleng amah kia ka lungsim ah a om a, hichi bang a ngaihzawng neih nuam toutou ding bang in ka koih a, ut huai leng ka sa hi.

Chihsa leh theihsa mahbang in, khotual tangval bangzah hiam mikhual ka hih ziak a hon haza leh hon iplah pawl ana om petmah uhi. Hithei leh hon vuakna di hunlem zong zong uh ahi chih Lalpu in hon hilh hi. Tua pan in kei leng pawt kidaam deuh in laithon khak lam ka hahbawl zawta hi. A tung lai dan in ka hoh mun nawnkei a, kal khat a 3/4 vei khawng lel ka hoh tak in a Nu bang in lamdang a sa hial a, a ziak om hiam chi'n hon kan veu hi. Va hoh chiang bang in a kamsiam mahmah a, ka lawmnu pen sang in a Nu toh ka houlim tui thei zaw uhi. Lengla dang nei zeuhzeuh thou ahihman in, amau a limbawl louh ding ka deih kei a, kei leng a tuam a hon limbawl louh ding ka ut sam kei. Huai lam bel kei buai ngailou in amah a siam mahmah lel hi.

Zopna: Ngilh lah lungdeih - II