Lanva In A Hinpih Lui Kembit Din Hon Sam

LANVA IN A HINPIH LUI KEMBIT DIN HON SAM

 By Dr. Langthianmung Vualzong

IMG 20230320 WA0072

Limlak 1: Map of Lanva River in Lamka Town. (Credit: Chinmuanthang Guite)

Thupatna:

I gam a lui tamlou omte lak a poimoh mahmah khat ahihleh Lanva lui ahi. Lanva lui a min omzia gen-leh-sak tampi om a, Pu Do Khan Thang (Lanva Hausa Luipa) gendan in, khua sak lampek a Gelmual khua gamsung a ah bual (ponds) min khat Patlian kichi apat hongkipan in, tui hong luang suk, aluang nadi lampi mumal le om lou in, hia phai-zang lam, Lanva, New Lamka, Ngathal, kawnpui Thingkangphai lam a hong luang suk zel pen vuah zukchia hong khang a, tuilian gop zel in, vuah a zuk louh chiang in mihing kaan zoh di khop a neu zel hi. Pu Do Khan Thang in a genzel na ah, kum 1964 a Lanva khua kisat tung a inn nga (5) pha in khua pata bel 1974 in kingah pan chi hi.

Huai hun lai in, tua Lanva kiim-leh-kiang ah, tangval bawng leh lawi ching (cattle rearing) te’n bel tui tam thou mahleh kan zou zel, himah leh mitam zaw te’n kan zou lou ua, ei Paite te leh Zo suan te’n a Lanva pen nidang in “luangdalh zau” ana chi kha ngei uhi. Aziakbel hiai tui pen aluang na mumal omlou ahihman in luangdarh zau ana kichi hi. Pi-leh-Pu hunlai pek a Lanva achih uh tua Lanva in khua a tot khak teng un ana paipih ua abiikin 1964 apat in hong kihah zat deuh hi, 1974 in Lanva Khua pata alak lai ua official tak in Lanva ana kichi hi. A hou pen in genle, Lanva lui pen, vuah zuk chianga a ut nana ah ana luanggop (zawi nei lou) in darh zak gop zel ahih chia Ngathal, Kawnpui leh Thingkangphai lak a Lusei teng te’n le “luang-darh zau” ana chi uhi.

Lui min tawh kisai gen-leh-sak tampi om a huai te laka Lanva a kipat thil tuamtuam piang theite: Lanva Lui, , Lanva khua (Village), Lanva TD Block, Lanva Model High School, PTC Lanva Block, YPA Lanva Block leh Teddim Chin Youth Association (TCYA) tegel All Lanva Youth club (ALYC) nuai ah omkhom ua hiai tungtawn in a tunga kigen te’n leng Lanva lui min hong pian khiak nasan gen nei mahmah in gingtakhuai hi. Gen leh sak leh gingtak thu a pawl khen khat in “Lanva khua neu chik himahleh lanva lui in hiai kigente khuate leh pawlpi tuamtuam tawnkha in huai amun zil a alui kipe dan hivo chi pawl leng om hi.” Lanva lui gensau zeklai le (hiai sutna tungtawn a i theih dan in) a naak Old Gelmual khosak akipat hong luangsuk, Pearsonmun hon tawn, New Lamka ah luangsuk, huchi in Tuitha lui toh kisutuah hi. Atangpi in Lanva lui availam meter 5-15 kikal vel pha hi. Tuuk hun chiang in meter 2-5 kikal bang a thuuk zou a, nipi chiang in meter 1-2 kikal bang khong hi lel hi. Bak ah, hiai lui ahihleh Lamka adin asau lam ah nihna (mel 3) bang hi ding hi.

Ei Paite-te i hamphatdan uh Pathian in i pianma pek a zattheih mai ding in Lanva lui kiningchingtak a thawn in honpia hi. Mihingte hauhsak ziak, pilna, siamna zang in bawlsawm mah leh, chikmah chiang a Lui kibawlkhia ngeilou ding hi. I hamphatna te ahi ding mah (granted) i lak khak chiang un mihing-te’n thil himhim kingaizam a, kikem utlou hi. Asiat lehle poi kisalou hi. Hiai thil thawn hong kipia pen i keplouh ban a Lamka mipite civic sense kitasam ahih dan hiai Lanva lui in hon theisak ding hi. Hiai lui aneitu (community ownership) nidang a mipi hi a, tu lel a aneitu omlou toh kibang hi. Huai mah sang a thil deihlouh teng paihkhawmna dia kizang maimah hi. Salam leh khalam ah i khan dungzui un i inn geia thil omte i etdan, kepdan in khanna dikloutak a honpi hileh kilawm a, hiai in I khosakna leh khotang dinmun kiniam lai mahmah ahi chih hon theisak hi. Hiai Lanva lui thu ahihleh I kim- le-kiang a mipi gou/van (Public property) ki zuun lou leh thil tuamtuam asia tampi tun thei ahih dan etkik na dia gelh ahi.

 Environmental stewardship kichi bang ahia?

Environmental Stewardship in a ahuap khak tangpi te laka khat ahih leh eimi te toh I tawndan toh kituak mahmah, kam pau I zaak gige leh atak a ki semkhia “Tawmngaihna” ahi. Huai ahih leh mahni kipumpiak nadan a lak theih ahi. Vaipau (Hindi) Aatmabalidan ahih keileh Aatmatyag chi in Tawmngaihna ana gen hi. Khristian ihih na uah Environmental stewardship toh kisai Bible a Genesis 2: 15 ‘kepbit’, sep/sem’ toh kisai le ana gen hi. Huailou Genesis 1: 25-28, Sam 8:38, 24:1-2, Leviticus 25:23-24 lak i sim leh muh theih hi. Pathian in hiai te tungtawn a lui a thawn a hon piak ei mihing te zatdia huai pen Adam leh Evi te dan a kepkhelh khak di thil lauhhuai pi ahi.

Environmental stewardship kichi houchik in gen le; Ei mihing te in thudik toh thudiklou khen kak theihna zanga I kiim leh kiang poimohna thei kawm a hing leh kep ahi. Huai zoh, Siat- leh-phattheihna zanga hiai I khotang goute ei khang kia hiloua khang nawn hong om dingte kiang a leng kepbit dan thei a, khua-omdan (Climate Change) khua hun kikheng dan theih toh kithuah in keng tel ahi.

Lanva Lui toh kisai a sepleh bawl tuamtuam leh thil kimute:
1679895716295

Limlak 2: ADC leh Women CBOs like Hmar Women Association (HWA), Zomi Mothers Association (ZMA), Kuki Women Union (KWU), Sinlung Royal riders, Mizo Peoples Convention, Women’s Wing (MPC) leh Ima Leimarel Apunba Lup

International Day of Action for Rivers 14th March 2020 a ki zanga athupi “Women, Water and Climate change” ahi. Hiai hun a ADC leh Women oganisation tuamtuam Hmar Women Association (HWA), Zomi Mothers Association (ZMA), Kuki Women Union (KWU), Sinlung Royal riders, Mizo Peoples Convention, Women’s Wing (MPC) leh Ima Leimarel Apunba Lup te kihel uhi. Hiai tup-leh-ngim ahihleh mipi te kianga Lamka a lui tuamtuam omte Lanva lui, Chiengkon lui, Koite lui leh Tuitha Lui (Khuga lui) lui dungte a mipite’n niin paihna munpi suah ua, akepbit ding dan toh kisai thuhilh/theihsakna (awareness) hun zat ahih ban a, hah siangna hun zang uhi. Hiai program tomchik hun RWUS Conference Hall a neih a om in Shri. Paukhanlian, Chairman ADCC leh Ms Mary Beth Sanate, Secretary RWUS in mipi te toh kithuah khawm a hiai lui tuamtuamte uh kepbit di dan leh hinkik sak didan taang kou pih uhi. The Sangai Express, 2nd, June 2019 a aki suah na a, Social researcher Serto Tondana Kom in Lamka mipi ten Tui dawn di, inn sung a zat ding leh a tuamtuam te Khuga Dam, Lanva lui leh Koite lui te a kinga ua, aki daihlouh ban a, tui tanker khat ₹ 500 a lei in in Lamka mipi te kitou delh uhi. Tua ban a, Lamka khopi a tui a ki daih louh ziak in mipi te’n khatang in ₹1,87,80,000 seng zou hi chi hi. Hiai pe’n aman ‘violation of human rights and is against the right to live’ chi hi. Hiai toh kisai thuneitute’n ngaihzam uh ahi chi in PHED te kiang a ngetna bawl a survey bawl ding in mipi te’n ngen le uh tui kining omtheih dia gingta hi. 29th April 2022 in Lamka Thupi 'For a clean, green and healthy hometown', pansan in Lanva lui hahsiang na thupitak om hi. Hiai hun ah Highland, VA, YPA, Rayburn College NCC, NSS, Police, local MLA leh mipi 500 vel kihel uhi. Chronicle News Service / Kaimuanthang Mangte, Churachandpur, 6th October 2022 in a report na ah, Lanva lei nuai anaungek pasal kipai hi.

Ei Lamka mipite’n thil I muh dan ahileh athawn ahihnak leh atamtheipen nek di, lakdi, zatdi chih himai hi. I lungsimte uh duh aam na leh angmasial na in luah dim hi. Thil bangzah sukha, bangzah in thuakkhadi, a sukkhak bangzah om chih lam ngaihtuahlou in, i deihlouh teng Lanva lui a niin, ek tui, vok khoina tui hoihlouh, vokek te, ganhing pul paih, industrial apat niin kikhakhia kia hilou gari leh ganhing sil na dia kizang laitel hi. Hiai te ziak in a tui in natna hik (diseases) tamtak pai (carry) in nin mahmah hi. Huai kia hilou in kum 90s apan

deuhin Lanva lui khamtheih hihna munpi suak a khamtheih hih te’n amau hin nang in tua lui I gen te a nek leh tak zawn na in zangta uhi. Mipin news khong a i zak leh i sim khak sek mihing siluang bang leng tamkhop muhtheih in om mawk hi. Hiai lui a siang sang in a siat lam manawh deuhdeuh a mihing nasan lui dung a gamsa banga sisa in muh din om mok hi. Hiai lui in tanchin tamkhop neia a, a hoih himhim gen ding vang mahmah a, mipi te’n ki subotloh a muh theih in om hi. Lanva lui nidang dan a khokhal lai tui oma, lui in luankhiak mang pih di hileh thu khat hilai kasa hi. A tui di himhim le omlou, a omsun bel niin i insung, compound a omdia i deihlouh teng Lanva lui a kimvek hi. Lanva lui kipoimoh nonlou hia? Ahih kei leh a poimohna kitheilou hi zaw hia?

1679895845071

Limlak 3: Bungmual MGNREGA voluntter-te in Lanvalui ah niin hahsiagna nei. Hichi bang a thaang huaitak mai a lui kibuahlohsak I muh chiang in Khristian ailoutak a gamtang ihih lam hon langsak hi..

 Lanva lui a nin te hah siang ding poimoh mahmah himahleh MGNREGA te’n amau nna dile hilou awlmohna ziak a hahsiang ahi ua, a kipahhuai hi. A kipahhuai kawmkawm in bangziak a huai niin, mahni kolpeih louh khong va hah di? A niin paite leh suniin te’n kou suknit ahi chi ngeingei lou ding uhi. Bang ziak a niin paite/ suniinte zongkhe mailou a thuhilhna pelou di? Leh a dangdang mahni a kidot di tampi omdi’n ka gingta hi. Lanva lui kinelh siah chih kitheilua himahleh a kep didan leh a hah didan lam ngaihtuah khalou mihing kihi vek tel hi. A tui leh niinlom chikim om (liquid leh solid waste), huaite lah muat thei leh muat theilou chih le ngaihtuahlou a hah metmet mai, thil lauhuai (toxic) hia poisonous substance omhiam chihle ngaihtuahna omlou in hah uhi. MGNREGA nasemte kampau kiza sek ahihle Guilty by Association suak mawk uh hi. Huai in a gen khakbel mahni moh omlou, heutute nuai a nasem dia kiloh i hih ziaka a thu awilouh theihlouh suak a, mahni sepdi sem khalou mah kibang chi uhi. Lanva lui suk nit na leh niin paihna munpi chiamteh theih a omte ahi leh : Thangdong Veng apat Chiimtung Veng lei huai apat New Lamka apat Lanva lei, Ngathal apat Vaal Veng te ahi.

Achihleh MGNREGA toh kisai a nasep di (Nature of works) taangpi te akigen khen khat I en di. Huaite ahihleh hiai anuai akipe te ahi:

Schedule I dungzui a et a, nasep di toh kisai phal theihte ahih leh hiai anuaia kigente ahi: i). Nasep dia phal te ahihleh:
-Tui Kepbit
-Lei keu zonkhiak/etkhiak (sing suan le tel in)
-Tui Chiim Venna
-Leitang/Gam khanna
-Tui chiim neu, Lou bawl, gam khanna di SC/ST/ -BPL/IAY leh Gam bawldik kikna mutheite (Land reform beneficiaries)
-Singtang dawn leh khawtang kizopna
Hiaite a kigenna ziakna bel Government in a bikhiah sa ahi in, ei khua-leh-tui toh kituak a sep di a minloh sese a kikoih ahi. A tunga kigen Lanva lui sese bangziaka kigen adiam aki chih leh Tui kepbit, Tui Chiim (floods), Tui lampi (minor irrigation) te poimohna hiai I lanva lui tungtawn a sepkhiak theih ahi.

 Hiai Lui niin mahmah hing kik sakna dia khotang mohpuakna (Social responsibility) veng chih in apoimoh dan gen khiak leh sepkhiak hun hita in kamu hi. Kum bang zah hiam paita in, Lanva lui a tuite siang a, a tuite kiching naupang khenkhatte (kei tel in) va kizap zel uhi, tuaban a, tui kiningching ahihna ah, innsung adia poimohna tuamtuam kizang hi. Kum 2004 tan inleng nga-naal, ngavok, aisa te bang in om thei lai hi.

Lanva lui vuah zuk leh zuk louh in leng a tui ziak in, lei leng mun veng tuamtuam ki kawm tuah na ding tamtak muh thei in om hi, huai ban a, lui khan ding Skul naupangte’n a lauh ziak in ken leng kanaute ka va kha zel hi. Abiktakin, tuuk lai bang lou kuan leh nasemte’n leng kaan haksa sa in lauhna chiang hiai Lanva lui in keng tel lai hi. Lanva lui kum 2006 akipan deuhin lui tengteng lak kihah suksiat/botlouh (exploit) pen pawlte lak a khat chileng aki chikhial kei di. Tu’n bel, a poimohna manghilh in, alui dunga suang tampi omte suang sek te’n deih zahzah toukhia ua, huai kia leng hilou leingoi innlam na ding leh thil tuamtuam a zat ding in aluidung a lak chih petmah in sungkuan, lomta, mimal te’n la ua, nekzonna in zang uhi. Hiai in a riverine leh riparian corridor susia in vuahzuk chianga a lui kim leh kiang leh khotaang in thuakloh hi. A lui U-shape a bawlkhia in a lui dai dedeuh a, a let dan gensa banga khang deuh deuh. Lui etlah huai hetlou pi khat suak dimdem mawk hi. Huaikawm kalin hiai lui mimal ale hilou zen pi, mahni abanga utle dah a illegal encroachment bawl in munchih mualchih a mahni gam dan a gam kek na la hikom dan a retaining wall bang bawl ek zawmah lai phiangsan zen houh lai!!. Khristian hindan toh kituak lou thei zenna pi hiai dan guta, gamkek a gamtang tampi a kiim leh kiang a tengte tamtak om hi. Hiai dan a retaining wall mahni a kilam te’n (lui dung suang leh leingoi leh niin paite sim tel in) a lui luang didan susia hi. Tua ban luisung a niin tampi aki paih ziak in kikai awk khawm vek ua, hiai alui nelhsiah taka om pen kepbit hun mahmah ta ahi chih mipi leh khotang heutute’n a atheih mai hilou a kepsiangthou hunta hi. Hiai thu ka gelhte gingtalou a omleh Lanva lui dung anaak (head water) chi zezen khang, Pearsonmun apat Vaal veng tan etleng a chiang pen di.

 Lanva lui tulel omdan I enkhom zual di:

Achihleh, I Lanva lui uh bangchi bang a om ahiam chih I mit mahmah a muhtheih in a om hi. A nuaia limte I etmai a leh I khotang dinmun genchiang mahmah in kilang hi.

1679895845071

Limlak 4: Lanva Luitui Kangta!!

Lamka adia luitui poimoh tak khat Lanva luitui kang maimah a puaknat huai petmah hi. Hiai luitui nak lam ah singkung tampi phuksiat in omta a, huailou in suang lakna ding bang a kizangta ahihman in a tuk-a-khal a kang ngeilou Lanva lui i kangsakta uhi. Hiai luitui kepbit thak a, phatuam tak a zattheih ahihnawnna dia panlak ding nang leh kei mohpuakna hilou hiam?? - Lamka Talk

Hiai atung ate et in, nidang a Lanva lui tui hoih lai ana mu, a tui dawn kha/zangkha khatpeuh I houpih leh, huai lai toh tuhun teh in natna leh hii (sickness and diseases) damlouhna tuamtuam gen leh sak om a tua te ahih leh; vunlam natna (skin disease), sungkhoh (diarrhoea), gastric ulcers leh nak haksak saktheihte (respiratory illnesses, common cold, asthma) tungsak thei in patauhhuai thu hon genpih zel uhi. Huaiteng ban ah, minautang in gilpihatlouhna, hypertension, gout, conjunctivitis, TB chihte vei uh hi chih leng hiai sim (study) kawm in muh theih hi. Job Card nasemte chih louh kuamah hiai toh kisai panla tu ding om lou hi. Hiai kichih ziakin Heutute’n panla lou chihna hipahlou ahi. Kum bangzah hiam paita inle District administration toh kithuah in khotang heutute YPA etc te toh lanva lui lei gei hahsiang na ana nei ngei uhi. DC i neihsa te unle thumvei hiam tak alui dunga thil omte lakhe lou di’n public notification le ana suah ngei uhi. A poimoh mahmah leh theih dia hoih tuh, Lanva lui a concentration a tamtheitawp turbidity, BOD apan TDS leh COD kimukhe zah Bureau of Indian Standards (BIS) in a phalsak sak sang in a lehtampi in sangzaw tham hi. Minautang a kiim leh kiang a tengte’n amau sukha pen ahihna ah khotang heutute leh forest, medical department leh district administrator ten lui suk hing thak nawn ding dan lampi tuamtuam a pan lakthei hileh chih huai mahmah hi.

Phasakpihna /Thukup (Recommendation) leh Thukhitna:

Lanva lui i theihsa banga, atui sung a hinna nei te a dia hinvual hi nawnlou leh inn sung a nek leh tak ading adia zat tak kisuaksak nawn lou hi, angaihnaress dan tuh, hinna nei leh neilou (ecosystem) teng susia in mimal ki mohsak di chihle hang lah I lungsim, ngaihtuahna piching leh changkang nailou ahihman in mimal a buaina piangsak thei lel ahi. Huaiziakin, deihthusam bel imi-le-sa te lakah, lui leh a sehvel kepbit dingdan (awareness on conservation

of river) toh kisai sinsakna leh natna hii (diseaes) hon pawkhe thei, i ki theih sak a poimoh mahmah a hi. Hiai te apat in kiveng ding dan kisin a, huai kia leng hilou khotang khanna chikhat leng ahi. Huchi komkal ah, mipi in Lanva lui dinmun thei a niin paih nonlouh a, hiai lui angeina bang a hing kik sak nawn eite mohpuak ahi. Hiai Lanva mipite khovantang thuthang (politics of the people) ahih masiah, bangmah piangkhia omlou ding hi. Michih in ka lui ahi I chih theih (community ownership) ngaihtuahna i nei hun lomohmah ta hi. I kep siangthou a, tuaban a nang leh kei gou ahi dan i chih theihmasah hiai lui in kemtu neingeilou ding hi. Pathian thil thawnpiak kepsiangthou nna ei gingtute mohpuak ahi. I lanva in alui kepbit dia nangle kei hon sam ahihna ah, nangna hih keileh kua, tu hun ahihkeileh bang chikchiah? chih kivel thak ni.

 

Gelhtu:

langmung

 

 

 

 

 

 

 


Dr. Langthianmung Vualzong
Assistant Professor, Department of Political Science, Rayburn College

Lungdamna Thu Puak: Hiai Lanva lui toh kisai a etdikna hon neisaktu Chinmuanthang Guite tunga kipahthu kagen a, huai ban a Pu Do Khan Thang, in information hon piak ziakun amaute tungah kipah thu ka gen ahi.

© Copyright 2024 - ZOGAM.COM. Designed by NemaGraphy.